विल्हेवाटीची समस्या बनली बिकट : दिवसाला जमा होतो साधारण २५ टन कचरा ‘सॅनिटरी’
#पुणे : शहरातील ‘सॅनिटरी पॅड, डायपर, नॅपकिन’ ची समस्या दिवसागणिक बिकट बनत चालली आहे. या ‘सॅनिटरी’ कचऱ्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी पालिकेने काही वर्षांपूर्वी सामाजिक संघटनांच्या मदतीने १२ ठिकाणी रिसायकल युनिट्स तयार केले होते. मात्र, हे युनिट्स चार वर्षांपासून बंद पडले असून दिवासाकाठी जमा होणाऱ्या २० ते २५ टन ‘सॅनिटरी पॅड’चे करायचे काय असा प्रश्न निर्माण झाला आहे. महापलिकेने या प्रकल्पांकडे दुर्लक्ष केले आहे. सॅनिटरी पॅडच्या हाताळणी बाबत आणि त्याच्या रिसायकलिंग बाबत जागृती आणि पुरेशी माहिती नसल्याने आरोग्याचे प्रश्न निर्माण होऊ लागले आहेत. प्रशासकीय पातळीवरची तसेच लोकप्रतिनिधींची उदासीनता त्याला कारणीभूत ठरत आहे. महापालिकेने २०१८ साली या कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्याकरिता शहरातील बारा ठिकाणी युनिट्स तयार करण्यासाठी निविदा प्रक्रिया राबविली होती. ७८ लाख ५२ हजार रुपयांचे हे काम होते. मात्र, अवघे वर्षभर कसेबसे चाललेले हे सर्व प्रकल्प बंद पडल्याची धक्कादायक माहिती उजेडात आली आहे.
सॅनिटरी कचऱ्यामध्ये नॅपकिन, डायपर्स आणि पॅडचा समावेश आहे. सॅनिटरी कचऱ्याचे लवकर विघटन होत नसल्याने हा कचरा लँडफिलवर वर्षानुवर्षे पडून राहतो. तत्कालीन आमदार मुक्ता टिळक यांच्या पुढाकारामधून नारायण पेठेमध्ये सॅनेटरी पॅड आणि संबंधित कचरा नष्ट करण्याचे केंद्र सुरू करण्यात आले होते. मात्र, मागील चार वर्षांपासून हे केंद्र बंद पडलेले आहे. या युनिटमध्ये भलतेच साहित्य भरून ठेवण्यात आले असून मशीन देखील धुळखात पडले आहे. सॅनिटरी कचऱ्याची विल्हेवाट लावण्यासाठी इनसिनीरेटर बसविण्यात आलेले होते. सॅनिटरी कचरा त्यामध्ये जाळला जात होता. हडपसर येथे सॅनिटरी नॅपकिन, डायपरमधील प्लास्टिक, कापड या घटकांना वेगळे करून त्यांची पुनर्प्रक्रिया करण्याचा प्रकल्प तयार करण्याचे नियोजन करण्यात आले होते. दरवर्षी साधारण २५०० टन सॅनिटरी कचऱ्यावर पुनर्प्रक्रिया केली जाणार असल्याचे पालिकेचे म्हणणे होते. परंतु, हा प्रकल्प देखील अद्याप आकार घेऊ शकलेला नाही.
महिलांच्या मासिक पाळी दरम्यान वापरल्या जाणाऱ्या सॅनिटरी पॅडचे प्रमाण या कचऱ्यात सर्वाधिक अधिक आहे. घरातील अन्य कचऱ्यासोबतच हा कचरा फेकला जातो. ओला आणि सुका कचरा वेगळा करण्यासोबतच सॅनिटरी कचरा वेगळा दिला जाण्याची आवश्यकता आहे. परंतु, अद्यापही सॅनिटरी पॅड कागदाच्या गुंडाळीत पॅक करून किंवा प्लॅस्टिक पिशवीमधून कचऱ्यात टाकले जातात. यासोबतच, लहान मुलांचे आणि ज्येष्ठ नागरिकांचे डायपर्स देखील कचऱ्यात टाकले जातात. कचरा घेणाऱ्या कर्मचाऱ्यांच्या हाताला ती घाण लागते. त्यामुळे त्यांच्या आरोग्याचे प्रश्न निर्माण होतात. सॅनिटरी पॅड जर रस्त्याच्या कडेला, कचरा पेट्यांवर उघड्यावर फेकले गेले, तर त्याचा पाणी आणि हवेशी संपर्क येऊन आजार उद्भवण्याची शक्यता असते. हा कचरा प्रदूषणामध्ये भर घालतो. सॅनिटरी नॅपकिनवर रक्त असल्यामुळे जर कोणाला जखम झालेली असेल, तर ते अधिक घातक ठरू शकते. आरोग्याच्या दृष्टीने त्याची योग्य आणि शास्त्रोक्त पद्धतीने विल्हेवाट लावणे आवश्यक आवश्यक असते. त्यासाठी हा कचरा प्रभागातच नष्ट करण्यासाठी प्रयत्न सुरू करण्यात आले होते.
सॅनेटरी कचरा हाताळण्याचा प्रश्न दिवसेंदिवस बिकट होत चालला आहे. सॅनिटरी कचऱ्याची समस्या सोडविण्याबाबत कोणत्याही विशेष उपाय योजना पालिकेकडून केल्या जात नसल्याचे चित्र आहे. नोकरदार महिलांना मासिक पाळीच्या दिवसांमध्ये सॅनिटरी नॅपकिन स्वतःसोबत बाळगावी लागतात. वापर झालेले पॅड नेमके टाकायचे कुठे? असा प्रश्न त्यांच्यासमोर असतो. शाळा, महाविद्यालये, ऑफिस, मॉल, चित्रपट गृह, रुग्णालय आदी ठिकाणी सॅनिटरी कचरा टाकण्याची सुविधाच उपलब्ध करून देण्यात आलेली नाही. त्यामुळे वापरलेले पॅड कागदामध्येच अथवा प्लास्टिक पिशवीत गुंडाळून पर्समध्ये ठेवावे लागतात किंवा टॉयलेटमध्ये असलेल्या डस्ट बीनमध्ये टाकावे लागतात. त्यामुळे जिथे महिला काम करतात अशा ठिकाणांवरील महिला स्वच्छता गृहात छोट्या आकाराचे इनसीनिरेटर बसविण्याचे देखील नियोजन करण्यात आले होते. डेक्कन, विश्रामबाग, फरासखाना पोलीस ठाण्याच्या स्वच्छतागृहात प्रायोगिक तत्वावर हे इनसीनिरेटर बसविण्यात आले होते. मात्र, हा प्रयोग यशस्वी झाला नाही.
याबाबत पालिकेचे घनकचरा व्यवस्थापन विभागाचे प्रमुख तथा उपायुक्त संदीप कदम यांच्याशी संपर्क साधला असता, ते म्हणाले, ‘पालिकेने २०१८ साली ‘सॅनिटरी’ कचऱ्याच्या विल्हेवाटीसाठी १२ ठिकाणी युनिट तयार करण्यासंदर्भात निविदा प्रक्रिया राबविण्यात आलेली होती. हे प्रकल्प काही वर्षांपूर्वी बंद पडलेले आहेत. ‘सॅनिटरी’ कचऱ्याच्या विल्हेवाटीविषयी काम केले जात आहे. काही नवीन प्रकल्प हाती घेण्यात आले असून ते लवकरच सुरू होतील अशी आशा आहे.’
याबाबत स्वच्छ संस्थेचे संचालक हर्षद बर्डे म्हणाले, ‘पुणे शहरात दिवासाकाठी साधारणपणे २० ते २५ टन सॅनेटरी कचरा निर्माण होतो. यामधील चार टन कचरा स्वच्छच्या सेवकांमार्फत गोळा होतो. सॅनिटरी कचऱ्यामधील पॅड, नॅपकिन, डायपर आदी कचऱ्याच्या विल्हेवाटीचा मोठा प्रश्न निर्माण झालेला आहे. हा कचरा लवकर विघटीत होत नाही. मागील अनेक वर्षांपासून शासकीय अधिकारी, कॉर्पोरेट कंपन्या यांच्यासोबत सॅनिटरी कचऱ्याच्या व्यवस्थापनाबाबत सकारात्मक चर्चा सुरू आहेत.’
‘रेड डॉट’ मोहिमेद्वारे जनजागृती
केवळ पालिकाच नाही तर नागरिकांनी देखील याकडे गांभीर्याने पाहणे गरजेचे आहे. सॅनेटरी पॅडचा वापर कसा करावा याबाबत मुलींना घरातील जाणत्या महिलांकडून, मैत्रिणीकडून आणि डॉक्टरांकडून देखील माहिती दिली जाते. परंतु, त्याची विल्हेवाट कशी लावावी याबाबत माहिती दिली जात नाही. त्याकरिता स्वच्छ सेवा सहकारी संस्थेने पुण्यात ‘रेड डॉट’ मोहीम हाती घेतली होती. याविषयी हर्षद बर्डे म्हणाले, ‘स्वच्छने २०१६ पासून शहरात ‘रेड डॉट’ मोहिम सुरू केली. सॅनेटरी’ पॅड, डायपर, नॅपकीन कचऱ्यात न टाकता कागदात बांधून त्यावर ठळक लाल बिंदू रंगवून तो वेगळा ठेवण्यात येतो. शाळा, महाविद्यालये आणि घरोघरी जाऊन नागरिकांना सॅनिटरी कचरा कसा वेगळा ठेवावा याबाबत माहिती सातत्याने दिली जात आहे. शहरात दररोज सुमारे २० ते २५ टन सॅनिटरी कचरा निर्माण होतो. रेड डॉट मोहिमेच्या माध्यमातून या कचऱ्याचे वर्गीकरण, विल्हेवाटीची प्रक्रिया आदी विषयावर जनजागृती केली जात आहे.
